Kalendarium wydarzeń
Ankieta
Multimedia
Jaćwingowie
W II wieku naszej ery grecki autor Ptolemeusz w „Geografii” pisał o plemionach Galindae i Sudini, które identyfikuje się ze średniowiecznymi Galindami i Sudowami. Nazwy te były jednak błędnie używane przez kronikarzy, ponieważ nie ma naukowych przesłanek by łączyć Jaćwingów z Sudini.
Fragment mapy Ptolemeusza. Engel Carl, Vorgeschichte der altpreußischen Stämme. Gräfe und Unzer Verlag. Königsberg 1935. Identyfikator zasobu: oai:dlibra.bibliotekaelblaska.pl:29624.
Według Kamińskiego Sudowia to nazwa pruska dla określenia Jaćwieży, przyjęta potem od Prusów przez Krzyżaków. Nazwa ta dotarła do Polski w wokalizacji łacińskiej jako Sudowia, kraj zamieszkiwany przez lud zwany Sudowite lub Sudi.
Na obszarze Sudowii funkcjonowała kultura sudowska. Jest zaliczana do kręgu kultur zachodniobałtyjskich. Zaczęła formować się u schyłku wczesnego okresu wpływów rzymskich. Trwała do końca VI wieku. W połowie VII w. we wszystkich skupiskach osadniczych kultury sudowskiej, zostaje porzucony zwyczaj chowania zmarłych na cmentarzyskach kurhanowych. Od tego momentu aż do okresu wikińskiego na omawianym terenie obrządek pogrzebowy pozostaje nieuchwytny. Nie da się wykluczyć, że część funkcjonujących jeszcze w okresie wędrówek ludów ośrodków mogła przetrwać do przełomu VII/VIII w.. Taki stan rzeczy był wynikiem kryzysu kultury sudowskiej i załamania się antycznych układów społeczno-gospodarczych.
Jaćwingowie to wymarły lud bałtyjski zaliczany do plemion pruskich. Zamieszkiwali obszar położony między Biebrzą na południu, Niemnem na wschodzie i północy, od zachodu ograniczony środkowym biegiem Szeszupy i terenami na wschód od jezior Śniardwy i Mamry. Nazwa Jaćwież prawdopodobnie pochodzi od nazwy Hańcza (Antia) - Antivingas.
Wielu naukowców sądziło, że Jaćwingowie są potomkami bałtów zachodnich zamieszkujących te krainę w okresie rzymskim i wędrówek ludów określanych jako kultura sudowska. Według współczesnych archeologów jednak oddziela się wyraźnie Sudowów od Jaćwingów.
Badania archeologiczne przeprowadzone w ciągu ostatnich latach wykazały stałe osadnictwo (w Szurpiłach od V w. p.n.e. ) do VII wieku naszej ery. Potem brak śladów zasiedlenia tych terenów do IX wieku. Dlatego trudno obronić tezę, że Jaćwingowie wyrastali wprost z ludów kultury sudowskiej.
Pierwsza wzmianka historyczna, w której zapisano słowo „Jatviag” pochodzi z 944 r. W poselstwie z Rusi, które udało się do Bizancjum w 944 r. w celu podpisania Traktat Rusi i Bizancjum znalazł był Jatviag Gunariev. Jatviag (Jaćwing) wywodził swoje imię od Ganuara (należał do grupy wojowników Gunara lub był jego synem). Ze strony Rusi sygnatariuszem był Igor Rurykowicz (Wareg, Ingvar Røriksen syn założyciela dynastii Rurykowiczów – Ruryka I). Były czasy przyjaźni ale także konflikty, gdyż w 983 r. książę Włodzimierz Wielki najechał Jaćwingów, pokonał i zajął ich terytorium. Podczas badań wykopaliskowych na zboczach Góry Zamkowej w Szurpiłach znaleziono liczne grociki strzał pochodzące z Rusi (możliwe, że z tego okresu). Najazdy książąt kijowskich powtarzały się do czasu ich podbicia przez Krzyżaków.
Różnice kulturowe między Prusami a Jaćwingami były minimalne. Jaćwingowie nie znali pisma. Nie ma źródeł pisanym przez nich pozostawionych. Wszystkie zapisy ich dotyczące pozostawiły ludy zewnętrzne (wrogo nastawione).
Kronikarz krzyżacki, Piotr z Dusburga wśród plemion pruskich wymienia Sudawów, którzy zamieszkują Jaćwież (Sudowię). Pisze o nich: Szlachetni Sudawowie, jak przewyższali innych szlachetnością obyczajów, tak też górowali nad innymi bogactwem i siłą. Mieli bowiem sześć tysięcy jeźdźców i prawie niezliczoną ilość innych wojowników.
Dotychczas niewiele śladów cmentarzysk Jaćwingów. Dopiero w 2015 r. nastąpiło odkrycie wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Krukówku (na południe od Suwałk). Znaleziska okazały się rewelacyjne, gdyż z pierwszego wykopu wydobyto ponad 1500 eksponatów.
Jaćwież w XII wieku. Kawecki J., Ełk Z dziejów miasta i powiatu. Pojezierze. 1970.
Tak Jaćwingów opisał Jan Długosz: "Mieszka zaś naród Jaćwingów w północnej stronie, graniczy z Mazowszem, Rusią i Litwą i ma język w dużej mierze podobny do języka Prusów i Litwinów i zrozumiały dla nich, a ludy dzikie, wojownicze i tak bardzo żądne sławy i pamięci, że dziesięciu spośród nich walczyło ze stu wrogami, zachęconych tą jedyną nadzieją i świadomością, że po śmierci i zagładzie ziomkowie będą ich sławić pieśniami o dzielnych czynach. To usposobienie przyprawiło ich o zgubę, ponieważ mała garstka łatwo ulegała liczebnej przewadze tak, że powoli niemal cały ich naród wyginął, ponieważ nikt z nich nie cofał się przed nierówną walką, ani nie starał się uciec po wdaniu się w walkę"
W X-XIII w. Jaćwingowie prowadzili liczne najazdy łupieżcze na tereny księstw ruskich i polskich. W 2. połowie XIII w. ulegli połączonym siłom Rusi, Polski i Zakonu Krzyżackiego. Pod ich naporem państwo plemienne Jaćwingów upadło w 1283, jego tereny zostały podzielone pomiędzy Zakon, Polskę i Litwę. Część ludności Krzyżacy wysiedlili do Sambii, gdzie przetrwali do XVI w.
O okresie świetności jaćwieskich plemion przypominają liczne, rozsiane wśród wzgórz, jezior i lasów liczne stanowiska archeologiczne.
W 1576 roku Casper Hennenberger, opierając się na Kronice Piotra z Dusburga, opublikował wielką mapę Prus, na której ulokował Sudowię. Przy tej okazji historyk pruski zarejestrował jako pierwszy stanowiska archeologiczne wczesnośredniowiecznej Jaćwieży, m.in. grodzisko w Dybowie (Diebouen, Kr. Oletzko) podpisując Grodischki. Na mapie także zaznaczył strażnice myśliwską w Łaźnem (Hasen). Miejsce te zaznaczył na swojej mapie, co umożliwia ich dokładną lokalizację.
W zależności od autora, który ich opisywał (polski, krzyżacki, ruski, litewski), lud ten nazywany był inaczej jako:
* po polsku - Jaćwingowie, Jaćwięgowie, Jaćwięgi, Jadźwingowie, po łacinie - Jaczwangos, Jentousi, po litewsku - Jotvingiai, po białorusku - Яцьвягі, po rosyjsku - Ятвя́ги, po niemiecku - Jatwinger, Jadwinger, Jotwinger, Jatwägen.
* po polsku - Sudowowie, Sudawianie, po łacinie - Sudovia, po litewsku - Sūduviai, po niemiecku - Sudauer.
* po polsku - Polekszanie, Połekszanie, po łacinie - Pollexiani, po niemiecku - Pollexaner (możliwe, że pozostałością tej formy jest nazwa regionu Podlasie oraz Polesie i nazwa Poleszucy; wiąże się ją również z nazwą rzeki Łek, obecnie Ełk),
* po litewsku - Dainaviai, po polsku - Dajnowie.
Niestety nie wiemy jakim mianem oni samych siebie określali.
Prawdopodobnie każda z nazw dotyczyła pierwotnie tylko części terenu zamieszkanego przez Jaćwingów lub jednego z ich plemion i została przeniesiona na całą Jaćwież przez sąsiadujące z nimi narody. Według tego poglądu Polekszanie zajmowali tereny południowe (obecne Podlasie), Dajnowie tereny dzisiejszej południowej Litwy, Jaćwież właściwa (Sudovia) obejmowała Suwalszczyznę. Sudowianami zaś mieli być nazywani również Prusowie zajmujący teren na wschód od Wielkich Jezior. Naukowcy nie są zgodni co do pochodzenia tych nazw.
Oddalone od centrum ówczesnego świata siedziby Bałtów przyciągały kupców unikatowym towarem, jakim był bursztyn. Handel związany z istnieniem Szlaku Bursztynowego, dał impuls do prężnego rozwoju widoczne jest to w materiale archeologicznym. Kultem otaczano elementy natury: ciała niebieskie, drzewa i zwierzęta. Mieli swoje święte gaje i kamienie. Szczególną czcią obdarzano konie. Z pewnością wierzyli w życie pozagrobowe, czego świadectwem są cmentarzyska. Zmarłych chowano w odświętnych strojach, wyposażano ich w broń, narzędzia, żywność i różne przedmioty, które miałyby się im przydać w życiu pozagrobowym.
Tak Jaćwingów opisał Jan Długosz: "Mieszka zaś naród Jaćwingów w północnej stronie, graniczy z Mazowszem, Rusią i Litwą i ma język w dużej mierze podobny do języka Prusów i Litwinów i zrozumiały dla nich, a ludy dzikie, wojownicze i tak bardzo żądne sławy i pamięci, że dziesięciu spośród nich walczyło ze stu wrogami, zachęconych tą jedyną nadzieją i świadomością, że po śmierci i zagładzie ziomkowie będą ich sławić pieśniami o dzielnych czynach. To usposobienie przyprawiło ich o zgubę, ponieważ mała garstka łatwo ulegała liczebnej przewadze tak, że powoli niemal cały ich naród wyginął, ponieważ nikt z nich nie cofał się przed nierówną walką, ani nie starał się uciec po wdaniu się w walkę"O okresie świetności jaćwieskich plemion przypominają liczne, rozsiane wśród wzgórz, jezior i lasów liczne stanowiska archeologiczne.
W 1576 roku Casper Hennenberger, opierając się na Kronice Piotra z Dusburga, opublikował wielką mapę Prus, na której ulokował Sudowię. Przy tej okazji historyk pruski zarejestrował jako pierwszy stanowiska archeologiczne wczesnośredniowiecznej Jaćwieży, m.in. grodzisko w Dybowie (Diebouen, Kr. Oletzko) podpisując Grodischki. Na mapie także zaznaczył strażnice myśliwską w Łaźnem (Hasen). Miejsce te zaznaczył na swojej mapie, co umożliwia ich dokładną lokalizację.
Ziemie nad rzeką Ełk w średniowieczu zamieszkane były przez jaćwieskie plemię Połekszan (Pollexiani), które zniknęło z kart historii za sprawą Krzyżaków. Obecnie najstarszy zabytek miasta to zamek krzyżacki położony na wyspie na Jeziorze Ełckim, dziś połączonej z lądem mostami na ulicy Zamkowej. Wzniesiono go na przełomie XIV i XV w. pod okiem samego Ulricha von Jungingena. Zamek miał ważne znaczenie strategiczne, była to bowiem najbardziej na wschód wysunięta fortyfikacja państwa zakonnego.
W Starych Juchach 500 metrów od XVI-wiecznego kościoła znajduje się okazały głaz narzutowy. Jak głosi legenda, był to ołtarz, na którym Jaćwingowie składali swym bogom krwawe ofiary. Właśnie od krwi – „juchy” ściekającej z kamienia, wzięła się nazwa miejscowości. Granitowy głaz jest pomnikiem przyrody.
Głaz narzutowy w Starych Juchach. Dawniej głaz zwany był "Kamieniem Ofiarnym" (z niem. "Opferstein"). Fotografia z projektu „Wirtualny przewodnik po Krainie EGO” www.egoturystyka.pl.
Paradoksalnie diabeł z Klus miał uratować miejscowy kościół. Podczas najazdu tatarskiego w XVII wieku proboszcz zagroził najeźdźcom wskazując na czarci kamień, a ci bojąc się do niego zbliżyć, pozostawili kaplicę nietknięta. Głaz przy wiejskim kościele jest również wiązany z Jaćwingami. Według legendy jest reliktem kultu Sudawów.
Także w pobliżu Gołdapi natrafiamy na kolejne miejsca pradawnego osadnictwa Sudowów, położone w niewielkiej odległości od siebie. Są to przede wszystkim cmentarzyska kurhanowe i płaskie, pochodzące z okresu świetności i upadku cesarstwa rzymskiego w Grunajki, Boćwince, Nowej Boćwince i Juchnajciach. Kamienno-ziemne kurhany przykrywały bogate groby strojnych kobiet i wojowników w pełnym rynsztunku. Bogactwo przedmiotów składanych zmarłemu w pośmiertną wędrówkę odzwierciedla bujny rozkwit, jaki rejon ten przeżywał w okresie rzymskim.
Cmentarzyska były eksplorowane już od połowy XIX wieku. Wykopaliska prowadzili niemieccy badacze, w tym wybitny archeolog Otto Tischler. Zabytki odkryte na stanowiskach trafiły do muzeum Prus Wschodnich w Królewcu i niestety zaginęły w czasie II wojny światowej.
Na południe od Gołdapi na Pięknej Górze według legendy stał niegdyś okazały zamek, który przez niegodziwości jego właściciela zapadł się pod ziemię. Ze szczytem od wschodu sąsiaduje zadrzewiona Góra Zamkowa. Wykazuje ewidentne walory obronne - położona nad brzegiem głębokiego jaru, z pozostałych stron otoczona jest wysokim wałem. W południowej części obiektu widoczne są ślady podgrodzia.
Niewiele zachowało się nazw terenowych upamiętniających plemiona, jednostki terytorialne czy wodzów staropruskich. Najwięcej, bo aż pięć nazw upamiętnia najwybitniejszego wodza Jaćwieży Skomanda (Skumanda), który na pewien czas zjednoczył plemiona jaćwieskie. Są to nazwy terenowe: Skomecka Góra, położona nad wschodnim brzegiem jeziora Skomętno (Skomant Berg, Skomęcka Góra) oraz Skomeckie Grodzisko, pagórek nad południowowschodnim brzegiem jeziora Skomętno (Skomandburg, Burgwall, Skomęckie Grodzisko). Z nazwą osobową Skomanda związane są też nazwy wodne dwóch strumieni i jeziora Skomętno. Pierwszy strumyk to Skomant Fliess, dziś Kalinka (Kjalinkja, Kallinka, Skomant Fliess) dopływ jeziora Skomętno i drugi Skomant Fliess, dziś Pietraszka, lewy dopływ rzeki Małkiń (Pietraska Graben, Pjetraskja, Skomant Fliess). Stosunkowo duże jezioro Skomętno. o powierzchni około 209,63 ha leży na południe od wsi Skomętno (Skomandt, Skomętno, Skomentner S.) są związane z zapisami nazw dwóch wsi: Skomętno Wielkie i Skomętno Małe, leżących nad jego brzegami. Wsie Skomętno Wielkie i Małe oraz wymienione obiekty terenowe leżą na południowywschód od Ełku. W pobliżu Ełku leżą także wsie Skomack Wielki i Skomack Mały, których nazwy mają podobne motywacje. Według historyka A. Kamińskiego wszystkie te obiekty leżały we włości jaćwieskich Krismeńców, a Grodzisko Skomęckie, położone nad południowym brzegiem Jeziora Skomęckiego może być pozostałością centralnego grodu Krismeńców. Skomand odegrał dużą rolę w obronie ziem jaćwieskich przed Krzyżakami po 1275 r., chociaż został pobity przez nich w 1280 r., a jego klęska umożliwiła Krzyżakom ostateczny podbój ziem jaćwieskich w 1283 r.
Hasen na mapie Hennenbergera z 1576 r. Caspar Henneberger's Grosse Landtafel von Preussen: In 9 Blättern (1. Ausg. vom Jahre 1576) ; von neuem in d. Größe d. Originals hrsg durch d. königl. physik.-ökonom. Ges. zu Königsberg i. Pr. im Jahre 1863.
Hasen na mapie Hennenbergera z 1576 r. Caspar Henneberger's Grosse Landtafel von Preussen: In 9 Blättern (1. Ausg. vom Jahre 1576) ; von neuem in d. Größe d. Originals hrsg durch d. königl. physik.-ökonom. Ges. zu Königsberg i. Pr. im Jahre 1863.
Na zachód od Olecka, między dwoma jeziorami, na zalesionym półwyspie w pięknej okolicy, leży mała miejscowość Łaźno (Haszno), wspominana w XVI wieku także jako strażnica myśliwska. Na wschód od jeziora Łaźno, niedaleko Góry Szeskiej, znajduje się majątek Wężewo. Koło wzniesienia, nazywanego jeszcze dzisiaj Starym Szańcem, na polach tejże posiadłości podczas orki znaleziono żelazny topór wojenny, ostrogę i podkowę.
Grodzisko na mapie Hennenbergera z 1576 r. Caspar Henneberger's Grosse Landtafel von Preussen: In 9 Blättern (1. Ausg. vom Jahre 1576) ; von neuem in d. Größe d. Originals hrsg durch d. königl. physik.-ökonom. Ges. zu Königsberg i. Pr. im Jahre 1863.
W wielu wypadkach obiekty terenowe, noszące nazwę Grodzisko, związane są z lokalizacją dawnych grodów staropruskich. Przykładem może być nazwa pagórka Grodzisko, leżącego na północ od jeziora Orzysz, blisko dawnego majątku Ostrów w powiecie giżyckim, na terenie wsi Pańska Wola. Pagórek przez ludność miejscową w 1928 r. był nazywany 1928 Schloss Berg lub 1929 Zamkowa Góra.
Grodzisko (Góra Zamkowa, Dybowo) między jeziorem Długie i jeziorem Stopka na mapie Hennenbergera z 1576 r. Caspar Henneberger's Grosse Landtafel von Preussen: In 9 Blättern (1. Ausg. vom Jahre 1576) ; von neuem in d. Größe d. Originals hrsg durch d. königl. physik.-ökonom. Ges. zu Königsberg i. Pr. im Jahre 1863.
Po opanowaniu ziem staropruskich Krzyżacy zaczęli wznosić bardziej okazale budowle kamienne lub ceglane, nazywane zamkami lub szlosami (z niem. Schlossberg). Można wnioskować że niektóre zamki budowano w miejscu dawnych grodzisk staropruskich. Tak zapewne było w przypadku tych obiektów, w odniesieniu do których tradycja ludowa przechowała dwie różne nazwy: Grodzisko i Zamek, Zamczysko. Dotyczy to przykładowo nazwy góry Grodzisko albo Zamczysko (167 m) leżącej na wschód od wsi Gruzy, nad Jeziorem Długim w powiecie oleckim (Grodischki, Zamzisko, Grodczisko B., Zamcysko, Schloss Berg, Grodzisko). Podobne nazwy sa w pobliżu Dąbrowskich w powiecie oleckim. Pozostałością po dawnych miejscach obronnych są także nazwy terenowe związane z wyrazem szaniec (Schanze, Alte Schanze).
Literatura:
- Alexandrowicz S., Działania wojenne w XI—XIII wiekach, w: Z dziejów wojskowych ziem północno-wschodnich Polski, cz. 1, red. Z. Kosztyła, Białystok 1986.
- Białuński G., Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich. Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciech Kętrzynskiego, 1999
- Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. Od pradziejów do 1870 roku. Tom 1. Ośrodek Badań Naukowych imienia Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1981
- Frenzel J. T., Beschreibung des Kreises Oletzko, Regierungsbezirks Gumbinnen, in geschichtlicher, statistischer und topographischer Beziehung. Marggrabowa: Peglau 1870.
- Grigat Ch., Die Geschichte des Kreises Treuburg. Czygan, 1938.
- Grodziska Warmii i Mazur 2. Nowe badania i interpretacje pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.
- Hoffmann M. J., Prawdziwi autochtoni? O kulturze i religii dawnych Prusów, w: Masovia, 2(X)1,1.4, s. 27-30.
- Engel M., Jaćwieskie ośrodki grodowe W IX-XIII wieku. Geneza, rozwój i upadek. Warszawa, Białystok 2016.
- Kamiński A., Jaćwież. Terytorium, ludność, stosunki gospodarcze i społeczne, Łódź 1953.
- Nalepa J., Połekszanie (Pollexiani) - plemię jaćwięskie u północnych granic Polski. "Rocznik Białostocki", 7, 1967.
- Sembrzycki J. K., Die Nord- und West – Gebiete der Jadwinger und deren Grenzen w: „Altpreussische Monatsschrift. Altpreussische Monatsschrift, 1891, Januar-März, Bd. 28. Ferd. Beyer`s Buchhandlung. Königsberg 1891-07/09. oai:dlibra.bibliotekaelblaska.pl:64268
- Toeppen M., Geschichte Masurens: ein Beitrag zur preußischen Landes- und Kulturgeschichte. Nach gedruckten und ungedruckten Quellen. Verlag von Theodor Bertling. Danzig. 1870.
- Toeppen M., Historia Mazur, Borussia, Olsztyn 1995.
2018 Józef Kunicki
